راهنمای گردشگری راهنمای گردشگری و سفر
حمام ها از اماکن تاریخی هستند که همواره علاقمندان زیادی از این محل ها دیدن می کنند. حمام حاج آقا تراب نیز یکی از این حمام های دیدنی است که در شهرستان نهاوند قرار دارد. در ادامه درباره حمام حاج تراب بیشتر بخوانید.
حمام حاج آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند، استان همدان واقع در خیابان شریعتی، کوی حاج آقا تراب می باشد که در ۶ دی ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۴۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نهاوند از شهرهای تاریخی ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذکر شده است. این شهر پایتخت یزدگرد سوم شاه ایران بوده است و نامه تاریخی دعوت پیامبر اسلام (ص) به وی در این شهر داده شده است. به هنگام حمله اعراب به ایران، آخرین نبرد سپاهیان ایران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاد که در تاریخ با نام فتح الفتوح از آن ذکر شده است. بانی این حمام حاج میرزا محمد نقی از خوانین و محترمین شهر نهاوند بوده و بنا به نام فرزندش، آقا تراب، معروف شده است که خود مرحوم حاج آقا تراب یکی از شخصیت های برجسته زمان قاجار در این شهر بوده است. معمار این بنا اصغر معمار و خطاط کتیبه سردر محمد حسن بن میرنجف بوده و آهکبری حمام نیز کار استاد رضا طهرانی است. بر کتیبه تاریخ دار سردر بنا، این ماده تاریخ ثبت است: “بهر تاریخش نوایی با نوایی خوش بگفت*** آفرین بر نیت بانی این محکم بنا”. مصراع دوم این بیت تاریخ ۱۲۸۸ را نشان می دهد. بر آهکبری سربینه حمام بزرگ نیز، تاریخ ۱۳۴۲ دیده می شود.
حمام حاج آقا تراب مربوط به دوره قاجار است، این حمام به حمام دوقلو نیز مشهور می باشد. علت شهرت آن به حمام دوقلو این است كه، حمام از دو قسمت تشكیل شده؛ قسمت اول دارای سردینه (حمام سرد) و گرمینه (حمام گرم) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال، اشراف و شاهزادگان قرار می گرفته و قسمت دوم هم به نوبه خود دارای سربینه و گرمینه بوده ولی در ابعادی كوچكتر و ویژه افراد عادی و طبقات پایین جامعه بوده است. این حمام همچنین دارای ۲ بخش مردانه و زنانه نیز می باشد، که برای نمایش مراسم شست و شو در بخش حمام مردانه و سنت حنابندان عروسی در بخش حمام زنانه بیش از ۲۰ مجسمه با لباس های محلی ساخته و نصب شده است، که هر یک از آنها حالت های مختلف بخشی از مراسم حنابندان را نشان می دهند.
سردرهای دو حمام در کنار یکدیگرند؛ و سردر حمام بزرگ با دهانه بزرگتر و دو ستون سنگی در طرفین آن شاخص تر است. آثار بالای سردرها و دیوارهای حمام نشان می دهد که در این قسمت، گذری سرپوشیده وجود داشته که طاق آن فرو ریخته است. با گذر از سر در حمام بزرگ، می توان به هشتی پشت آن و سپس با تغییر زاویه نود درجه و بدون واسطه، به سربینه راه یافت. ورودی حمام کوچک هشتی ندارد. پلکان پشت سردر این حمام به پاگردی ختم می شود که مستقیما به سربینه راه دارد.
آب این حمام از طریق چاه، تهیه می شده، ولی در سال های پایانی فعالیتش، از طریق سیستم لوله کشی و آب شهری، تأمین می شده است. فاضلاب حمام از طریق چند کانال به رودخانه ای می ریخت، که اکنون به عنوان مسیل در وسط شهر نهاوند واقع است و شهر را به دو نیمه ی تقریباً شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. سیستم گرمادهی حمام شامل انبار سوخت، تون (گلخن، آتشدان)، آتشدان ها، تیان، گربه رو، دود کش ها و گودالی برای جمع آوری خاکستر است. به نظر می رسد در ابتدا سوخت حمام از طریق خار بیابان، برگ خشک درختان و فضولات حیوانی تأمین می شده و بعدها نفت و مواد سوختی شیمیایی جای گزین آن ها شده است.
در زیر خزینه ها صفحه ای فلزی یا فلز هفت جوش به قطر ۶۰ الی ۱۱۰ سانتی متر در حد فاصل آب و آتش قرار می گرفته است. فضای حمام شامل: سربینه، میان در و گرم خانه است. تقریبا تمامی گرمابه ها از چنین نقشه ای پیروی می کنند. در حمام حاج آقا تراب مسیر دسترسی به سه فضای یاد شده، به شیوه خاصی انجام گرفته است. به این ترتیب که هر فضای آن به وسیله راهرو و هشتی از فضای دیگر متمایز شده است، تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور، تنظیم گردد. به این طریق پیشینیان می توانستند از بیماری و ناراحتی افراد به دلیل ورود به فضای گرم و خروج ناگهانی به فضای سرد تا حد زیادی بکاهند. ترتیب قرار گیری یاد شده، کاملا متناسب و دارای نظمی خاص است. نخست فضای ورودی است که در ارتباط مستقیم با فضای خارج قرار گرفته، سپس راهروی باریک است که به دهلیز و از دهلیز به سربینه حمام می رسد.
سربینه حمام که به شکل چهار گوش ساخته شده از نظر مساحت و تزیینات از سایر قسمت های حمام مشخص تر است. در سربینه این حمام دسته بندی طبقات اجتماعی به چشم می خورد، بدین ترتیب كه از سه سكو جهت تفكیك طبقات اجتماعی استفاده می شده است: ۱- سكوی ضلع شمالی که مختص اشراف، اعیان و ثروتمندان بوده. ۲- سكوی ضلع شرقی كه مختص طبقه دوم جامعه بوده. ۳- سكوی ضلع غربی كه مختص قشر ضعیف جامعه بوده است. در اطراف سربینه سکو های نشیمن و رخت کن و در زیر سکو ها حفره های جای کفش تعبیه شده است. در بالای سقف گنبدی شکل حمام انواع نور گیرها قرار دارد. ارتباط سربینه به گرم خانه از طریق میان در انجام می شود و سرویس بهداشتی نیز در این محل قرار دارد. گرم خانه این حمام، از خزینه آب گرم و محل استقرار برای شست و شو تشکیل شده است. اکنون دیگر اثری از خزینه آن نیست و به جای آن در دهه های اخیر از دوش های منفرد استفاده شده است و بخش گرم خانه را از حالت سنتی و قدیمی آن خارج کرده اند.
در تزیینات این حمام، بیش تر سعی شده است از سنگ های آهکی سفید و دیگر سنگ ها، استفاده کنند. در بعضی موارد کف ها را با سنگ مرمر آرایش نموده اند. به نظر می رسد جا کفشی های حمام از آجر بوده و برش بالای آن دارای طرحی از قوس های مرسوم آن زمان است. ازاره ی حمام از سنگ و کاشی سبز رنگ تزیین شده است. در سردر حمام تزیینات خاصی از سنگ به کار رفته است و اشعاری را بر روی آن حک نموده اند که تاریخ ساخت آن و سازنده حمام را مشخص می نماید.
نمای بیرونی حمام را طاق نماها و حجره هایی به عمق بیش از یک متر و ارتفاع حدود سه متر تشکیل می دهد. بالای این حجره ها طاق جناقی (گهواره ای) زیبایی با تزیینات آجر چینی خفته و رفته به چشم می خورد. طاق نمای وسط در واقع ورودی اصلی به گرمابه است. در جانبین، دو عدد ستون سنگی با تزیینات مارپیچی زیبایی کار گذاشته شده است. سر ستون هایی پله ای شکل به همان سبک سرستون های موجود در حمام و سرستون موجود در مرکز شهر نهاوند (پاساژ حاجیان) است. پس از عبور از طاق اصلی که با سه پله به سمت پایین منتهی می شود، درِ چوبی قدیمی بنا، با حجاری زیبای بالای آن به چشم می خورد و بعد از درِ اصلی دوباره پس از طی چهار پله سنگی به سوی پایین به قسمت سربینه (حمام سرد) می رسیم که اتاقکی به ابعادی در حدود ۴ در ۳ متر است. در روی دیوار پشت آن، گچبری های بسیار زیبا، نقوش اسلیمی و گیاهی دیده می شود. زمینه های این نقوش همگی به رنگ سیاه، رنگ آمیزی شده اند. در بخش روبروی دیوار مذکور، دو عدد ستون سنگی سفید با تزیینات مارپیچی و سرستون هایی پله ای شکل، درست شبیه به ستون های جانبی در ورودی، به چشم می خورد. روی این ستون ها و سر ستون ها، سه عدد طاق گهواره ای یا نعل اسبی در اندازه های نسبتا کوچک و با عرض دهانه ای در حدود یک متر، برای هر طاق ساخته شده است. نمای بالای این طاق ها با کاشیکاری بسیار زیبایی از دوره ی قاجاریه و با سبک مشخص این دوره و استفاده از رنگ های زنده ی؛ زرد، آبی، سبز و سفید، صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به نمایش در آورده است.
بعد از این بخش به نمای عمومی سربینه (حمام سرد) می رسیم. این قسمت به شکل مربع و دارای طاق نما و رواق هایی در اطراف با طاق های جناقی و گهواره ای است و دیواره پشت همه این طاق نماها از نقوش اسلیمی و با تکنیک گچبری تزیین شده اند. سقف کلی سربینه، بر روی چهار عدد ستون سنگی با همان سبک ستون های پیشین اما با ضخامت بیشتر استوار گردیده است. روی ستون ها را طاق های جناقی تشکیل می دهند و روی هم رفته طاق های جناقی توسط گوشواره های جانبی، یک طاق ضربی منظم را تشکیل داده و سقف گنبدی شکل زیبایی را بوجود آورده است که در رأس آن هواکش یا پنجره ای مخروطی شکل به چشم می خورد. سربینه از طریق یک هشتی (راهرو) به گرم خانه متصل می شود.
نمای عمومی گرم خانه را چهار عدد ستون محکم و قطور، با شیوه تزیینات مارپیچی، تشکیل داده که سقف و قوس های جناقی گرم خانه را به دوش می کشند. ازاره‌ی گرم خانه را، تا ارتفاع حدود یک متر، از کاشیکاری سفید رنگی عایق نموده اند. در ضلع شمالی حمام دوش های آب به چشم می خورد. این دوش ها در اتاقک های کوچکی واقع شده اند. این قسمت از حمام، بعد ها به بنا اضافه شده. برخی بر این باورند که در احداث این حمام از مصالح و ستون های معبد لائودیسه واقع در تپه مرکز شهر استفاده شده است و تاریخ ساخته شدن این ستون ها را به دوره‌ی سلوکی مربوط می دانند.
حمام زنانه: در شمال حمام مردانه بخش زنانه قرار دارد که هفت پله از سطح کوچه پایین تر است. سردر ورودی آن ساده و بدون تزیین است. در ورودی آن کوچک است. سربینه آن به شکل گنبدی شش ضلعی است، که در وسط آن نور گیر کوچکی وجود دارد. فضای داخل گنبد با طرح های هندسی ساده گچ بری شده است. این اضلاع که طاق نما هایی را به وجود آورده، جای رخت کن است. در وسط سر بینه حوض سنگی هشت ضلعی تعبیه شده که درست شبیه ساختمان سربینه است یعنی دو ضلع بزرگ و شش ضلع کوچکتر است، و بر خلاف سربینه مردانه فاقد ستون است. پس از عبور از میان در، گرم خانه با دو ستون سنگی بزرگ دیده می شود. بر خلاف حمام مردانه که شمالی- جنوبی است، حمام زنانه مستطیلی است که اضلاع بزرگتر آن جهت شرقی- غربی دارد. حمام گرم از دو قسمت تشکیل شده، یکی صحن اصلی و یکی حاشیه صحن که عرض مستطیل شکل آن بین دو ستون واقع است. کف حمام با سنگهای خاکستری مفروش گردیده بدنه گرمخانه با ساروج اندود شده است.
