یکی از جاذبههای محبوب گردشگری در قزوین، سرای سعدالسلطنه است که بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده شهری در ایران بشمار می رود. در ادامه با ما همراه باشید تا با کاروانسرای سعد السلطنه قزوین بیشتر آشنا شوید.
قزوین یکی از شهرهای تاریخی و توسعه یافته ایران است. ریشه شهر قزوین متعلق به دوران ساسانی است که به دستور شاپور رونق یافت. قزوین در زمان حکومت صفوی ۵۷ سال پایتخت ایران بوده است و به همین دلیل اماکن و موزههای تاریخی بسیاری دارد. در این گزارش اختصاصی نگاهی به حال و هوای این روزهای کاروانسرای سعدالسلطنه خواهیم داشت.
قزوین شهری با جاذبههای تاریخی و گردشگری بسیاری است که هرساله از نقاط مختلف ایران و خارج از کشور میزبان مسافران و گردشگران بسیاری است. در دل این شهر اماکن و بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد که برای گردشگران جذاب و دیدنی است. در شهر قزوین آثار کهن و باستانی گوناگونی از جمله کاروانسرای سعدالسلطنه، حمام قجر، آب انبار سردار، کاخ چهلستون و خیابان سپه، اولین خیابان ایران قرار دارد.
یکی از زیباترین و مشهورترین این بناهای تاریخی، کاروانسرا یا سرای سعدالسلطنه است که قدمت آن به زمان ناصرالدین شاه در دوران قاجار بازمیگردد. کاروانسرای سعدالسطنه که به سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه، سرای سعادت و بازارچه سعدالسلطنه نیز معروف است، در مرکز شهر قزوین در خیابان امامخمینی (رشت سابق و پهلوی سابقتر ) قرار دارد. ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه از خیابان امام خمینی است که ۴ طاق نما در طرفین داشته و سقف آن نورگیر ندارد و به صورت عرقچین ساخته شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل میسازد. مجموعه تاریخی سعدالسلطنه یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است. این مجموعه در هسته تاریخی شهر دوره صفویه و مرکز ثقل امروزه شهر قزوین به حساب میآید . این اثر تاریخی بی نظیر یکی از بزرگترین بناهای عمومی و سراهای بازرگانی کشور در دوره قاجار محسوب میشود که مشتمل بر تعدادی سراهای تو در تو و پیوسته که شمال ۶ حیاط به نامهای: ۱ – سعدیه ۲ – سعدالسلطنه ۳- نگارالسلطنه ۴ – قهرمانی ۵ – بهشتی ۶- راسته وزیر است. این مجموعه سراها از لحاظ معماری و شالوده ساخته شده از پوشش آجری و یکی از سرپاترین و نمونه عالی یک سرای بازگانی به حساب میآید .این مجموعه دارای ماهیتی درونگرا است و بزرگترین بازار سرپوشیده دوره قاجار در ایران به حساب میآید.
این کاروانسرا در مرکز شهر قزوین در خیابان امام خمینی، در نزدیکی بازار قدیم قزوین و عمارت چهل ستون واقع شده است و دارای محوطه تاریخی بسیار زیبایی است که در حال حاضر بزرگترین مجموعه کاروانسرایی شهر قزوین محسوب میشود که در عهد قاجار و در زمان ناصرالدین شاه توسط سعدالسلطنه، فرماندار وقت قزوین بنا شده است. کاروانسرای سعدالسلطنه بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده جهان و بزرگترین کاروانسرای درون شهری ایران و یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که دارای چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … است. نقش این کاروانسرا در گذشته به عنوان یک سرای بازرگانی بوده است.
این مجموعه یکی از بزرگترین بناهای عمومی و سراهای بازرگانی کشور در دوره قاجار محسوب میشود. برخی می گویند چون مجموعه کاروانسرا در محل میدان چوگان دوران صفویه (کاخ باغ سعادت، میدان سعادت) بنا شده بود، به آن سرای سعادت میگفتند. محمدباقرخان سعدالسلطنه اصفهانی حاکم وقت شهر قزوین در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (سال ۱۳۱۰ هجری قمری) با توجه به مراودات اقتصادی فراوان ایران با روسیه و ترکیه، دستور داد کاروانسرایی در زمینی به مساحت ۲٫۷ هکتار با حدود ۴۰۰ حجره در شهر قزوین بنا کنند و لقب خویش را روی آن نهاد و کاروانسرای سعدالسلطنه بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی یعنی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به بهرهبرداری رسید.
کاروانسرای سعدالسلطنه تا قبل از جنگ جهانی اول، مرکز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب میشد که بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه، موقعیت خود را به عنوان پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و حیات اقتصادی خود را به صورت نیمه فعال ادامه داد. برخی از حجرههای کاروانسرای سعدالسلطنه به صورت غرفههای تجاری مستقل اداره میشد و برخی نیز به صورت انبار و قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه تبدیل به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش شد و قسمتهای دیگر به عنوان کارگاههای تولیدی کفش، فرشبافی، چوب بری و … مورد استفاده قرار گرفت و این باعث شد این اواخر مردم آنجا را «بازار چوب» بنامند.
ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قائم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شدهای قرار دارد. سقف آن نورگیر ندارد و به صورت عرقچین ساخته شده است و خیابان را به حیاط اصلی سرای سعدالسلطنه متصل می سازد. چهار طرف گنبد را، چهار نیمگنبد با رسمیبندی و نورگیر فراگرفتهاند که فضا را بزرگتر نشان میدهند. هشتى بنا که پس از درِ ورودى قرار دارد، با آجر و کاشى تزئین شده و سقف یزدىبندى شده دارد.
کاروانسرای سعدالسطلنه مشتمل بر تعدادی سرای تو در تو و پیوسته که شامل ۶ حیاط به نامهای: سعدیه، سعدالسلطنه، نگارالسلطنه، قهرمانی، بهشتی و راسته وزیر است. سرای سعدالسلطنه در حال حاضر با وسعت ۶٫۲ هکتار دارای ۷ حیاط است که عبارتند از: حیاط بزرگی به نام حیاط سعدالسلطنه با وسعت ۳۰۷۳ مترمربع که ۱۵۹۳ مترمربع آن فضای باز و باقی، فضای بسته و نیمهباز است و در چهار جانب آن حجرات قرار گرفته است.
حیاط دیگری در سمت غربی این حیاط با نام نگارالسلطنه واقع شده و دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و در آن از سمت غرب به راسته وزیر باز میشود. حیاط دیگر با نام سعدیه از شرق به حیاط سعدالسلطنه متصل و دارای ۱۰ باب حجره و یک گرمابه است.
مجموعه تاریخی سعدالسلطنه یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور است. با توجه به فام و تنالیته رنگها، ویژگیهای متفاوتی را در نور و رنگ در فضاهای مجموعه سعدالسلطنه میتوان دید. این مجموعه با بهرهگیری از مصالحی چون آجر و کاشی در بخشهای محدود سقف هشتی ورودی اصلی، با حداقل مصالح کاری بسیار غنی و درخور توجه است.
این کاروانسرا با مساحت ۲۶ هزار متر مربع از کاملترین و وسیعترین سراهای سنتی ایران محسوب میشود. عملیات مرمت این مجموعه نیز در قالب تفاهمنامه از طریق صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد و عملیات اجرایی مرمت ادامه دارد و این بنا روند مطلوبی را در حوزه مرمت و بازسازی طی میکند.
این کاروانسرا به صورت چهار ضلعی ساخته شده و چهار ایوان در چهار ضلع حیاطدار دارد که طاقنمای ایوانها دارای آجرکاری و سقف داخلی ایوانها دارای تزیین و مقرنسکاری است. با توجه به وسعت این کاروانسرا یکی از مهمترین مراکز تجاری در زمان قاجار و محل تبادل کالاهای تجار در داخل کشور بوده است. این کاروانسرا یکی از معدود کاروانسراهای ایران است که دارای چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … است.
عملیات مرمت این مجموعه نیز در قالب تفاهمنامه از طریق صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شده بود، تقریبا به اتمام رسیده است. این اثر تاریخی ابتدا در تاریخ ۱۳۱۶/۹/۱۷ با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد، سپس در مورخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ با شماره ۲۰۸۹ به صورت مجزا به نام کاروانسرای سعدالسلطنه ثبت و بعدها گرمابه سعدیه با شماره ۱۲۵۹۸ در تاریخ ۱۳۸۴/۵/۱۱ از کاروانسرا منفک گردید.
در حال حاضر در این مجموعه چندین کافه، رستوران و فروشگاههای صنایعدستی قزوین و آموزشگاههای هنری تاسیس شده است. از هنرهای سنتی و صنایع دستی این شهر میتوان به نقاشی، فرشبافی، گلیمبافی، جاجیمبافی و منبتکاری اشاره کرد.
در این کاروانسرا برخی کارگاهها و فروشگاههای صنایعدستی مختص شهر قزوین وجود دارد. در انتهای این کاروانسرا، مسجدالنبی واقع شده است. این مسجد قدیمی متعلق به دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار است که با مساحتی بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع، لقب بزرگترین مسجد تاریخی شهر قزوین را به خود اختصاص داده است. موزه شاهنامه و اساطیر که متشکل از مجسمههای رضا ازی محمدی است نیز در این کاروانسرا قرار دارد.
در حال حاضر کاروانسرای سعدالسطلنه یکی از محبوبترین مکانهای شهر قزوین برای مردم این شهر و گردشگران است.